2. Emredici Anlatım – Fiil (Eylem), Fiilimsi (Eylemsi)

 

İnceleme

1.     Metin

Şeyh Edebali’nin Damadı Osman Gazi’ye Vasiyeti

Ey oğul! Ananı, atanı say!                                                         Ey oğul! Üç kişiye acı:

Bereket büyüklerle beraberdir.                                                 Cahil arasındaki âlime,

İnancını kaybedersen,                                                                zenginken fakir düşene ve

yeşilken çöllere dönersin.                                                          hatırlı iken itibarını kaybedene.

Açık sözlü ol! Her sözü üstüne alma!                                        Ey oğul! Unutma ki

Gördüğünü görme! Bildiğini bilme!                                          yüksekte yer tutanlar

Sevildiğin yere sık gidipgelme!                                                 aşağıdakiler kadar emniyette değildir.

Haklıysan mücadeleden korkma!

 

2.    Metin                                                                                                                                          

Dilekler

Gürültü ve karmaşanın ortasından sakince geç; sessizlikte ne büyük bir huzur olduğunu hatırlayarak. Mümkün olduğunca ama teslim olmaksızın herkesle iyi geçin. Doğru bildiğini sesini yükseltmeden ama açık seçik dile getir ve diğerlerine de kulak ver; ne kadar pırıltısız görünse de onların da bir hikâyesi var­dır. Gürültücü ve saldırgan insanlardan uzak dur çünkü onlar özüne sıkıntı verirler. Eğer kendini başkala­rıyla kıyaslayıp durursan ya mutsuz ya kendini beğenmiş olursun çünkü her zaman senden daha iyi ya da daha kötü durumda birileri olacaktır. İlanların kadar gerçekleştirdiklerinden de zevk al. Kariyerine ilgi­ni kaybetme; ne kadar basit olursa olsun, zamanın değişen değerlerine karşı gerçek hazinendir. İşinde temkinli ol; dünya sahtekârlıklarla doludur. Fakat bu temkinliliğin, sahip olduğun meziyetleri kullanmana engel olmasın; çok insan yüksek idealleri için çırpınır. Ve hayat her yerde kahramanlıklarla doludur. Ken­din ol. Özellikle sevmediğin hâlde seviyormuş gibi davranma. Aşka kırılgan da olma çünkü bütün hayal kırıklıklarına rağmen aşk çimenler gibi yeniden doğar hiç beklemezken. Yılların geçişine saygıyla boyun eğ ve asaletle terk et gençliğin heveslerini. Ruhunu güçlendir beklemediğin anda gelen talihsizliklere kar­şı seni koruması için. Ama bu karanlık hayallerle kendini üzme. Pek çok korku, bitkinlik ve yalnızlıktan doğar.

Kendine karşı nazik ol. Sen de bu evrenin çocuğusun en az ağaçlar ve yıldızlar kadar, sen fark et­sen de etmesen de evren olması gerektiği gibi hareketine devam ediyor zaten. (…) Çabaların ve emelle­rin ne olursa olsun, hayatın gürültülü karmaşasında barış ve huzuru kalbinden hiç eksik etme. Bütün ba­sitlikleri, yıpratıcılığı ve hayal kırıklıkları ile bile dünya çok güzel, neşeli ol. Mutlu olmak için çırpın.

Max EHRMANN (MaksEhreman)

Metin İnceleme

1. 1.        Metinlerde sıkça kullanılan kelime ve kelime gruplarını tespit ediniz.
2. 2.   Yukarıdaki metinlerde emir, telkin ve öneri ifade eden kelime ve kelime gruplarının altını çiziniz.

          CEVAP:

Metinlerde söz konusu kelimeler belirginleştirilmiş ve bunların altı çizilmiştir.

1. 3.     Bu tür metinlerin öğretici ve açıklayıcı yönleri de vardır. Aynı metinlerden öğretici ve açıklayıcı yönleri tespit edip sınıfça tartışınız. Sonuçları defterinize yazınız.
   1. 4.    Emredici metinler hangi amaçlarla yazılır ve nerelerde kullanılır? Metinlerden hareketle açıklayınız.

          CEVAP:

EMREDİCİ ANLATIMIN KULLANILDIĞI YERLER:

v  Kesinlik ve vazgeçilmezlik bildiren emir ve yasaklamalar için kullanılır: “Sigara içilmez!” “Aslan kafesine elinizi uzatmayınız.” “Seyyar satıcılar giremez!” “Çimenlere basmayın!” “Lüzumsuz ise ışığı söndür!” “Trafik kurallarına uyunuz, trafik ışıklarına ve işaretçilere dikkat ediniz!”

v  Doğruluğu kesin gibi görülen deneyimler, öğütler, söze kesinlik katmak için emredici anlatımla sunulur: “Bir başkasının da senin kadar iyi söyleyebileceğini söyleme; senin kadar iyi yazabileceğini yazma!” (Andre GİDE)

“Güzel düşün, iyi hisset, yanılma, aldanma!

Ne varsa doğrudadır; doğruluk şaşar sanma!” (Tevfik FİKRET)

v Diyaloga dayanan anlatılarda sözdeki içtenliği bildirmek için kullanılır:

“-Yarın bize gel.

-Sen de maklubeyi hazırla ama.

-Mutlaka geleceksiniz.

-Sakın şekerpareyi unutma!”

v Bir şeyin nasıl yapılacağını anlatmada, tarif etmede kullanılır. Yemek tarifleri, reçeteler… bu tarzdadır: ”Buradan sağa döneceksin, yüz metre yürüyeceksin, çınar ağacını gördüğünde dur, aradığın ev, çınarın solundadır.” “Önce 1 kg unu ortası çukur biçimde kaba dök. Yumurtayı kır, şekeri at, mayayı koy. Bunları hamura katmadan önce unun ortasındaki çukurda elinle karıştır. Ama eldiven giymeyi de unutma. Daha sonra bunları yavaş yavaş hamura kat, iyice yoğur.”

v Bir işin nasıl yapılacağını anlatan, talimat veren yazılarda kullanılır: “Zincirsiz yola çıkmayınız. Tekerleklerin havasını kontrol ediniz. Vitesi boşa alınız. Kontağı çevirdikten sonra, arabanın ısınması için birkaç saniye bekleyiniz. Silecekleri kontrol ediniz. Daha sonra yola çıkabilirsiniz.”

v Özellikle emir kipi 3. kişisiyle kurulan cümlelerde dilek, umut, yalvarma anlamlarında da kullanılır:

“Bastığın yerleri toprak diyerek geçme tanı

Düşün altında binlerce kefensiz yatanı

Sen şehid oğlusun, incitme yazıktır atanı.

Verme dünyaları alsan da bu cennet vatanı” (Mehmet Akif ERSOY)

1. 5.    Metinlerde en çok hangi fiil kipi kullanılmıştır? Bunların ifadeye kattığı anlam nedir? Açıklayınız.

CEVAP:

Metinlerde en çok emir kipi kullanılmıştır. Bu kipin ifadeye kattığı anlam; istenilen işin yapılmasının emredilmesi, telkin edilmesi veya önerilmesidir.

 

1.etkinlik

Şiirdeki koyu yazılmış sözcüklerin köklerini yazınız.

Bu kelimelerdeki ekleri isim, sıfat, zarf oluşlarına göre sınıflandırınız.

CEVAP:

KELİME	KÖKÜ	EK 1	EK 2	EK 3
Emdiğim	Em- (fiil)	-dik (sıfat-fiil eki)	-m (iyelik eki)
Dövüşürken	Döv- (fiil)	-üş (FF yapım eki)	-r (geniş zaman eki)	-ken (zarf-fiil eki)
Okumaya	Oku- (fiil)	-ma (isim-fiil eki)	-a (yönelme hal eki)
Kederlendiğim	Keder (isim)	-len (İF yapım eki)	-dik (sıfat-fiil eki)	-m (iyelik eki)
Açıp	Aç- (fiil)	-ıp (zarf-fiil eki)
Esen	Es- (fiil)	-en (sıfat-fiil eki)
Ağladığım	Ağla- (fiil)	-dık (sıfat-fiil eki)	-m (iyelik eki)
Güldüğüm	Gül- (fiil)	-dük (sıfat-fiil eki)	-m (iyelik eki)
Öpüp	Öp- (fiil)	-üp (zarf-fiil eki)
Koyduğum	Koy- (fiil)	-duk (sıfat-fiil eki)	-m (iyelik eki)

 

Bu kelimeler bir iş, oluş, hareket bildiriyor mu? Bunlar kip ve şahıs eki almışlar mıdır? Be­lirtiniz.

CEVAP:

Hayır; bu kelimeler bir iş, oluş, hareket bildirmemiş, kip ve şahıs eki de almamıştır.

 

Bu kelimeler cümlede yüklem olarak kullanılmışlar mıdır? Açıklayınız.

CEVAP:

Hayır; bu kelimelercümlede yüklem olarak kullanılmamıştır. Çünkü yargı bildirmemektedir.

 

Bu kelimeler bulundukları cümlede nasıl bir görev almıştır? Sözlü olarak ifade ediniz.

CEVAP:

Bu kelimeler bulundukları cümlede isim, sıfat ya da zarf olarak görev almıştır.

 

İnceleme bölümünde 1. ve 2. metindeki fiilimsileri bulunuz. Bulduğunuz fiilimsileri gruplandırınız.

CEVAP:

	İSİM-FİİL	SIFAT-FİİL	ZARF-FİİL
1.METİN		GördüğünüBildiğini Sevildiğin Düşene Kaybedene Tutanlar	Gidip
2.METİN	KullanmanaGeçişine Olması Olmak	BildiğiniGerçekleştirdiklerinden Değişen Sahip olduğun Sevmediğin Beklemediğin Gelen Gerektiği	HatırlayarakOlduğunca Olmaksızın Yükseltmeden Kıyaslayıp Beklemezken

 

2.etkinlik

Yukarıdaki tabloda fiilimsilere getirilen ekler verilmiştir. Siz de Halide Edip ADIVAR’dan alınan metindeki fiilimsileri ve bunların hangi ekleri aldığını tespit ediniz.

CEVAP:

FİİLİMSİLER	İSİM-FİİL EKLERİ	SIFAT-FİİL EKLERİ	ZARF-FİL EKLERİ
Ağlayarak			-arak
Sallayarak			-arak
İnince			-ince
Geldiği		-dik
Yakaladığı		-dık
Sıkılmış		-mış
Atlayan		-an
Davranışla	-ış
Çevirmek	-mek
Okşamak	-mak
Yatıştırmak	-mak

 

3.etkinlik

Verilen bilgilere göre aşağıdaki eşleştirmeleri bulunuz.

CEVAP:

v  Polisleri görüncetabanları yağladı.

v  Biz bu projeyegönül verdik.

v  Bu iş, âdetadeveye hendek atlatmaktır.

v  Zavallı adamcanından oldu.

v  Okulun açılmasınaönayak oldu.

v  Senin yaptığın iş,iğneyle kuyu kazmaktır.

v  İşten çıkarılıncatası tarağı topladı.

v  Yeni elbisesigözlerimi kamaştırdı.

 

Boşlukları uygun fiillerle doldurunuz.

CEVAP:

 

v  rica   + etmek

İsim   + yardımcı fiil

v  memnun +olmak

İsim   + yardımcı fiil

 

4.etkinlik

Öğrendiğiniz bilgiler ışığında aşağıdaki tabloya örnek fiiller yazınız.

CEVAP:

Basit fiil	Türemiş fiil	Birleşik fiil
		İsim + yardımcı fiil	Fiil + fiil	Anlamca kaynaşmış fiil
Gör-Al- Ver- Sev- Oku- Git- Çık- Çalış- At- Sars- An- Yürü- Unut- Yalvar- Boya-	Görüş-Aldır- Veril- Sevin- Okut- Götür- Çıkar- Çalıştır- Cevapla- Kana- Morar- Sulan- Beklet- Uğraştır- Selamlaş-	Teşekkür et-Arz et- Rezil et- Ziyaret et- Şükret- Hisset- Reddet- Memnun ol- Mutlu ol- Hasta ol- Deli ol- Kaybol- Hallol- Kaydol-	Yazabil-Okuyabil- Gidebil- Seveme- Yazama- Geliver- Yapıver- Bekleyiver- Bakakal- Süregel- Bekleyedur- Düşeyaz- Öleyaz- Kırılayaz-	Telgraf çek-Kıl kap- Gözleri dol- Küplere bin- Etekleri zil çal- Dalga geç- Gözüne gir- Ele avuca sığma- İkramda bulun- İçi dışına çık- Canı yan- Akıl ver- Kulak misafiri ol- Dil dök- Tepesi at-

 

     5.etkinlik

İki gruba ayrılınız. Yukarıdaki altı çizili sözcükleri dikkate alarak ek fiilin kullanılış nedenle­rini öğrenmeye çalışınız.

CEVAP:

Ekfiil iki nedenle kullanılır:

1. 1.        İsim soylu sözcüklere gelerek onları yargıya dönüştürmek, genellikle yüklem olarak kullandırmak
2. 2.        Basit zamanlı fiillere gelerek onları bileşik zamanlı fiile dönüştürmek

Altı çizili sözcükler isim mi yoksa fiil midir?

CEVAP:

Bestesidir: isim

Sesidir: isim

Devdi: isim

Alevdi: isim

Yerdeyse: isim

Akıllıymış: isim

Okuyordum:fiil

Çalışabilirmişim: fiil

 

Sözcüklerin hangi zamanda kullanıldığını belirtiniz.

CEVAP:

Bestesidir: geniş zaman

Sesidir: geniş zaman

Devdi: görülengeçmiş zaman

Alevdi: görülengeçmiş zaman

Yerdeyse: şart kipi

Akıllıymış: öğrenilen geçmiş zaman

Okuyordum:şimdiki zamanın hikâyesi

Çalışabilirmişim: geniş zamanın rivayeti

 

Sözcükler arasında birden fazla kip eki alan var mıdır? Varsa bu sözcüklerin isim mi yok­sa fiil mi olduklarını söyleyiniz.

CEVAP:

Okuyordum:fiil

Çalışabilirmişim: fiil

 

İnceleme bölümündeki metinlerden ek fiilin kullanımına örnekler bularak bunları gruplandırınız.

CEVAP:

	İsim soylu sözcüklere gelenler	Fiillere gelenler
ŞEYH EDEBALİ’NİN DAMADI OSMAN GAZİ’YE VASİYETİ	YeşilkenZenginken Hatırlı iken Haklıysan Değildir	Kaybedersen
DİLEKLER	VardırHazinendir Doludur Çocuğusun	DurursanSeviyormuş Beklemezken
YURDUM	İçindirİçin(dir) Gibisin	Dövüşürken
H.EDİP ADIVAR’IN METNİ	Yok	KoşuyorduAğlıyordu Çalışıyordu İkna olmuyordu Etkilenmiş mi idi Yalvarıyordu Varırsan

 

 

Anlama ve Yorumlama

 

7.etkinlik

Sınıfınızla ilgili:

• Bir kanun cümlesi,
• Bir yönetmelik cümlesi,
• Sınıfınızdaki araç-gereçleri kullanma kılavuzu.
• Sınıfınızdaki fiziksel trafiği ve diyalog trafiğini sağlayacak bir cümle.
• Sınıfınızla ilgili bir reklam cümlesi hazırlayın.

Cümleleri oluştururken fiilleri yerinde ve doğru kullanmaya dikkat ediniz.

CEVAP:

• Kanun cümlesi: “Sınıfımızın yeri 2.kattadır, değiştirilemez.”
  • Yönetmelik cümlesi: “Sınıf nöbetçileri her sabah sınıfı havalandırır ve sınıfın temizliği hususunda sınıf başkanına yardımcı olurlar.”
  • Araç-gereçleri kullanma kılavuzu: “Tebeşirler sayılı olarak verilmektedir. Tebeşirleri öğretmen masasının çekmecesinde saklayınız. Derslerde oradan alıp kullanınız. Ders dışında gerekmedikçe kullanmayınız.”
  • Fiziksel trafiği ve diyalog trafiğini sağlayacak bir cümle: “Ziller dersin başladığını veya sona erdiğini gösterir. Zil çalmadan yerinizden kalkmayınız ve öğretmenden önce kapıya doğru hareket etmeyiniz.”
  • Reklam cümlesi: “Okulun en çalışkan ve saygılı öğrencileri işte bu sınıfta. Tüm yarışmaların liste başı, yazılıların muzaffer erleri… Sınıfımızla tanışmak için acele ediniz.”

Ölçme ve Değerlendirme

A.  Aşağıda boş bırakılan yerleri uygun sözcüklerle tamamlayınız.

• Emredici, sözlü ve yazılı anlatımda bir davranışı gerçekleştirmeye…………………………… telkin ve tavsiyevardır.
• Emredici anlatım türlerinde telkin, tavsiye, emir ifade eden kelime ve kelime grup­ları çok kullanılır.
• Emredici metinlerinöğreticiveaçıklayıcıyönleri bulunur.
• Emredici metinlerde okuyucuyu iş yapmaya vehazır oldabulunmaya zorlayan bir anla­tım vardır.
• Emredici metni okuyan kendisine söyleneni yerine getirmek-uygulamak durumundadır.
• Kökü fiil olduğu hâlde yapım eki alarak cümlede isim, sıfat ve zarf görevinde kullanılan fillere fiilimsi (eylemsi)       denir.
• Türkçede kipler; haber kiplerive dilek kipleridiye ikiye ayrılır.
• Çatı bakımından fiiller öznesine ve nesnesine göre incelenir.
• Nesne alabilen fiile geçişli fiil; nesne alamayan fiile geçişsiz fiildenir.
• Öznesi olan fiile etken fiil, öznesi olmayan fiile edilgen fiildenir.
• Çoğul öznesi olan fiile işteş fiil denir.
• Nesne almayıp yaptığı işten yine kendisi etkilenen fiile dönüşlüfiil denir.

 

B.   Aşağıdaki tabloyu doldurunuz.

Bildiğiniz Emredici Metin Örneklerini Yazınız

ANAYASA

TÜZÜK

YÖNETMELİK

NASİHAT

KULLANMA KILAVUZU

YEMEK TARİFİ

 

C.Aşağıdaki çoktan seçmeli soruları cevaplayınız.